Page 30 - Hekim Sözü - Sayı 11 - Eylül-Ekim 2020

DOSYA

Bir virüs yapıtı olarak

Homo sapiens

Çağatay Tarhan*

Özellikle RNA transpozonları (retrovirüsler ya da retrotranspozonlar) hala
hareketli elementler olarak genomlarımızda yer almaktadır ve bunlar, etkinlikleri
değişken ölçekte olsa da, genomumuzun yaklaşık % 45 kadarını oluşturmaktadır

ünya üzerinde en fazla sayıda temsil edeceği canlılık arasındaki sü- da bilinen ve ökaryotik tek hücreli bir
bulunan ve en fazla çeşitlilik rekliliğin bir parçası olduğu söylene- organizma olan Saccharomyces cere-
Dgösteren genetik varlıklar bilir. Zira yaşamın kendisi bizim onu veisiae’de bu benzerlik %23 civarında-
olan virüsler protein ve lipid yapıdaki anlamak için yaptığımız sınıflandır- dır. İnsan genomuna ilişkin verilerden
bir kılıf içinde yer alan, canlı hüc- maların sınırlarını çoğunlukla aşmakta elde edilen bir sonuç ise çok daha şa-
relere girip bu hücrelerin metobolik ve kimi zaman geçişken, ara durumlar şırtıcıydı. Başka organizmalara genom
süreçlerini yeni virüsler üretmek için sergileyebilmektedir. Günümüzde bakımından benzemenin ötesinde
kullanan DNA ya da RNA parçaları- sınıflandırılmış olan 150 virüs ailesi insan genomunun neredeyse yarısı
dır ve yaşamın üç büyük domeninin ve bu ailenin üyesi olan 5560 virüs virüsler ya da virüs benzeri parçalar
üyelerini ve hatta diğer virüsleri bile türü bulunmaktadır (International tarafından oluşturulmuştu (Lander
enfekte edebilmektedir. 1898 yılında Committee on Taxonomy of Viruses ve diğ. 2001). Genel olarak sıçrayan
Hollandalı mikrobiyolog Martinus Executive Committee, 2019). Bunların genler (Transpozabl elementler) olarak
Beijerinck tütün mozaik hastalığının bir kısmı bitkilerde etkili olurken bir adlandırılabilecek bu DNA parçaları
nedeninin bakteriler değil de ondan kısmı bakterilerde, arkelerde ya da bir genomun içinde ve hatta genomlar
çok daha küçük bulaşıcı bir yapı oldu- hayvanlar üzerinde bulunmakta, bir arasında hareket edip başka bölgelere
ğunu bir filtreleme işlemiyle göstermiş kısmı patojenite gösterirken, bir kısmı yerleşebilen parçalardır. Bir anlamda
ve bu yapıların canlı hücreler içinde adının anlamından bağımsız biçimde bunlara, bütünlüğünü yitirmek pahası-
kendini çoğalttığı sonucuna varmıştır. herhangi bir paojeniteye yol açmadan na genom içinde kendisini çoğaltmaya
Yapının adı, bu yapının bakterilerden sessizce varlığını sürdürmektedir. devam eden virüsler de denebilir. Her
farklı olduğunu vurgulamak amacıyla İnsan genomunun nükleotid dizisi ne kadar genom içindeki varlıkları ve
Yunancadaki “sıvı, akışkan, zehirli ortaya çıkarıldığında bu dizinin yer- etkileri 1940’lı yıllarda Barbara McC-
madde” anlamına gelen virüs olarak yüzünde bulunan pek çok türün DNA lintock tarafından saptanarak kendisi-
belirlenmiştir. Canlı olarak tanımlanıp dizisini de şu ya da bu oranda içerdiği ne 1983’te Nobel ödülü kazandırmış
tanımlanmayacakları farklı kriterler görüldü. Öyle ki buna bakılarak insa- olsa da içinde yer aldıkları konağa
temel alınarak o dönemden beri süre- nın farklı organizmalara yakınlık ya yönelik biyolojik ve evrimsel etkileri
gelen bir tartışma konusu olmakla be- da uzaklığı genetik düzeyde, yüzde son 20 yılda çok daha iyi bir şekilde
raber virüslerin belki kabaca kimyanın cinsinden, niceliksel olarak verilmeye anlaşılmaya başlanmıştır. Özellikle
temsil edeceği cansızlıkla biyolojinin başlandı. Örneğin şempanze genom RNA transpozonları (retrovirüsler ya
bakımından insana %98 civarında ben- da retrotranspozonlar) hala hareketli
* Dr., Öğretim Üyesi zerlik gösterirken bira mayası olarak elementler olarak genomlarımızda yer

28 hekim sözü EYLÜL-EKİM 2020